समीक्षा

स्रष्टा सम्झना

लेखिने आशामै अस्ताए कवि के. सी.

–असफल गौतम

मैले नेपाली वाङ्मयका जति साहित्य साधकहरूसँग साक्षात्कार गरें, त्यो वि.सं. २०५८ सालपछि मात्रै सम्भव भयो । सो समयभन्दा अघि नाममा मात्रमा चिनेको थिएँ जुन समय म पोखरा झरें। मलाई पोखराले नै पोखरा झा¥यो≤ नेपाली वाङ्मयको क्षेत्रमा लाग्नका लागि उस्कायो। त्यसपछि हिजो पढेका कथा, कविता, उपन्यास, निबन्ध, समालोचनाजस्ता विविध विधामा सुनेका नामहरूसँग साक्षात्कार र भलाकुसारी गर्ने मौका मेरो साहित्यिक यात्रा र पोखरा बसाइले दिएको हो भन्दा मलाई कुनै अप्ठ्यारो हुँदैन । यसरी भेटिने र चिनिने क्रममा मसँग जोडिएका कवि हुन् कुलबहादुर के.सी. जसलाई मैले छिटो चिनेँ या ढिलो केही भन्न सक्दिनँ। जहिले चिनें राम्रोसँग नबिर्सने गरेर चिनें। यो मेरो पोखरामा रहेर साहित्यिक यात्रा थालनी गरेपछिको उपलब्धि मानेको छु। उनीसँग पहिलो पटक मैले लामो समय कुराकानी गरेको शुक्ला साहित्य समिति, बाटुलेचौरले जीवन शर्मालाई शुक्ला साहित्य पुरस्कार वितरण गर्दाको दिन हो। जुन समयसम्म मेरा दुई गीति एल्बम र दुई साहित्यिक कृति प्रकाशन भइसकेको समय २०६७ कात्तिक २६ गते शुक्रबारको दिन थियो। जुन दिन मेरो इतिहासमा अविस्मरणीय दिन बनेर बसेको छ । मैले सो समयसम्म उनका कविता कृतिहरू केही मात्र अध्ययन गर्न पाएको थिएँ । जब मेरो कलम विविध विधाका कृतिमाथि टीकाटिप्पणीमा केन्द्रित हुन थाल्यो । पोखरेली मुक्तक कृतिहरूको अध्ययन गर्दाको समयमा मैले उनका मुक्तक कृतिमाथि चर्चा गरिसकेको थिएँ । जुन लेखाइले थोरबहुत कवि के.सी.को मन छोएको मलाई आभास भएको थियो। 
पछिल्लो समय दुनियाँ संसार यसरी साँघुरो भएर गयो । हिजोका समयमा पनि २४ घण्टाको एक दिन, ६० मिनेटको एक घण्टा र ६० सेकेण्डको एक मिनेट थियो, वर्तमानमा पनि त्यही छ। त्यो मात्र हैन पृथ्वीको लम्बाइ, अक्षांश, चौडाइ र गोलाद्र्ध सबै कुरा उस्तै छन् तर पनि मलाई कताकता पृथ्वी नै साँघुरो भएको आभास भयो जुन दिन मैले कवि के.सी.लाई भेटें। उनी ओम हस्पिटलमा उपचारका क्रममा थिए । जिउ केही फुलेको थियो । ‘के बिमार भएको हो पत्तो लागेन, सम्पूर्ण कुराको चेक गराइसकियो।’ उनी चिन्तित देखिन्थे। मसँग स्वास्थ्यलाभको कामना गर्नुबाहेक अर्को विकल्प थिएन। जसरी समयले आफ्नो गतिमा बहादुरिता देखाएको थियो त्यसै गरेर कवि के.सी.को स्वास्थ्यमाथि पनि हिजोको तुलनामा समयले आज निकै बहादुरिता प्रदर्शन गरिरहेको आभास मिल्यो मलाई । अलि मियाँ लोकवाङ्मय प्रतिष्ठानले उनलाई वि.सं. २०६९ कात्तिक १६ गते एक कार्यक्रमका बीच सम्मान ग¥यो। बढ्दो समयको बहादुरीपनको अगाडि कवि के.सी.कोे स्फूर्ति, जोश, जाँगर र शक्ति घटेको मैले पाएँ । मान्छे बेइमान, धुत्याइँ, छलकपट र जालझेलमा लागेको त जान्ने भएदेखि देखेको थिएँ । समय पनि यसरी बेइमान बनेछ भन्ने मलाई लाग्यो जुन मेरो कल्पनामा आवश्यकताभन्दा निकै फस्टाएको भान भयो। वर्तमान पनि यसरी स्वार्थी भयो । मान्छे त हिजोदेखि नै आम मान्छेभन्दा माथि पुग्ने होडबाजीले एकले अर्कोलाई लतार्ने, पछार्ने, उचाल्ने, खसाल्ने, समात्ने र हुत्याउने फकाउने नभए लुट्ने प्रवृत्ति पालेर आफूलाई विकसित गरेको थियो। आधुनिक समयको इमानदार, परिश्रमी, मेहेनती बनाएको थियो आफ्नो विचारमा तर दुनियाँको नजरमा बुज्रुग इमान्दार बनेर । समयले नै मान्छेलाई धोका दिएपछि कसको के लाग्दो रहेछ, मलाई चिन्तामा डुबायो । उनलाई दिइएको उक्त सम्मान कुनै वार्षिक कार्ययोजनानुरूपको थिएन । उनको बिगँ्रदो स्वास्थ्यस्थितिले गर्दा उपचारमा केही भए पनि राहत पुग्ला भनेर नगद १५ हजारसहित सम्मान गरियो । मैले उनको सम्मानका लागि गोजीमा खादा बोकेर हिँडेको थिएँ । पहिराएँ, बधाई दिएँ, स्वास्थ्यलाभको कामना गरँे । अन्तमा सम्मानित व्यक्तित्वको मन्तव्य राखे जुन दिन उनले आफूलाई यसरी पोेखेः ‘आज भन्नुपर्ने धेरै कुरा थिए, सबैलाई निस्कन हतार भयो, धेरै के भनूँ ? दुई वर्षको टुहुरो हुर्काएर बचे । अरू विधामा लागेको भए राम्रो चर्चा हुने थियो, कविता लेखेर गल्ती गरें। म नलेखिएको पात्र हुँ, अब लेखिनेछु भन्ने पनि लागेको छैन। मैले कविता लेखेर गल्ती गरें।’ जुन क्षण मेरो मन भाव विव्हल भयो। मलाई उनका अरू कुनै पनि कुराले छोएन । छोयो त जुन कुराले दुई वर्षको टुहुरो, म नलेखिएको पात्र हुँ । मैले आफूलाई नियालेर हेरें। म पनि उनको उमेरभन्दा झन् सानो उमेरमा टुहुरो बनेको व्यक्ति, मेरी हजुरआमाले वर्षदिनको टुहुरोलाई कसरी हुर्काउनुभयो पत्तो छैन । उक्त विषयमा लागेर म डुब्न आजसम्म चाहिनँ । मैले उनको नलेखिएको पात्र हुँ भन्ने शब्द सुनेपछि नै उनका कृतिका बारेमा जे जति सक्छु त्यति लेख्नेछु भनेर अन्तरात्मादेखि प्रण गरेर निस्केँ। 

पछिल्लो समय मलाई पुनः उनै कवि के.सी.सँग साक्षात्कार गर्ने अवसर जुटाइदियो परिस्थितिले । हरिदेवी कोइराला साहित्य सङ्गीत सम्मान कोषले साहित्य पुरस्कार कुलबहादुर के.सी.लाई दिने निर्णय गरेछ २०६९ फागुन ९ गते। कोषका अध्यक्ष कृष्णप्रसाद बाँस्तोलाको अध्यक्षतामा बसेको बैठकले उक्त निर्णय गरेको रहेछ । सचिव पद्मराज ढकालको संयोजकत्वमा यमबहादुर पौडेल र ताराप्रसाद तिमिल्सिना सदस्य रहेको प्रतिभा छनौट समितिको सिफारिसअनुसार कवि के.सी.को तीन दशक अघिदेखि साहित्यिक क्षेत्रको क्रियाशीलतालाई ध्यानमा राखेर सम्मान गर्न लागेकोमा मलाई पनि खुसी लाग्यो । साहित्य र सङ्गीतको क्षेत्रमा क्रियाशील व्यक्तित्वलाई प्रत्येक दुई–दुई वर्षमा प्रदान गरिने उक्त पुरस्कारबाट साहित्य क्षेत्रमा पहिलो पटक कवि कुलबहादुर के.सी.लाई सम्मान गर्न लागिएकोले मलाई हर्षबोध भएको थियो। पुरस्कारको राशी नगद रू. १५ हजार, सम्मानपत्र र दोसल्ला रहेको थियो, त्यसले केही भए पनि छोरा मानबहादुर र बुहारी हरिकला के.सी.लाई राहत पुग्ने भयो भन्ने लाग्यो। मैले २०६९ फागुन ९ गते बेलुका ७ बजे खबर र निम्तो पाएँ । भोलिपल्ट दिनको २ बजेको कार्यक्रमको बारेमा । खुसी लाग्यो प्रतिभा छनौट समितिका पद्मराज ढकाललाई बधाई दिएँ, राम्रो काम गर्नुभयो भनेर र भोलिको दुई बजेको समयलाई कुरेर बसें उनको घरमा जानका लागि । केही पत्रपत्रिकाका साथीहरूलाई खबर गरे । रेडियो नेपालका पूर्णचन्द्र घिमिरेलाई पनि जानकारी गराएँ । ‘समय के हो केही भन्न सकिँदैन, २ बजेको समय मिलाएर आउनुहोला।’ उहाँले पनि म आउँछु भन्ने इसारा गर्नुभयो । १० गतेको १ बजेतिर म कवि के.सी.को घरमा पुगें। आशाका मधुरा किरणहरूले सम्भावना छिचोलेको पाएँ । मैले पहिलो पटक देखेको कवि के.सी. र वर्तमानमा देखेको के.सी.मा आकास–जमिनको फरक थिया जुन कुरा म व्यक्त गर्नै सक्दिनँ । मान्छेभित्रको दयनीयता र सङ्कटको पर्दाफास व्यक्त गरेर पनि सकिन्थ्यो तर वर्तमान समयको जटिलतालाई पर्दाफास गर्न नसकिने रहेछ, मैले सो मूल्याङ्कन गरें । आजको समकालीन परिवेश र सन्दर्भमा हिजोका कवि के.सी. हिजोका जस्ता थिएनन् । हिजो उनी आफ्नो विचारको मसीले जनताको प्रेम ओकल्थे, पीडाको घाउमा मलम लगाउँथे । बढ्दो महड्डीको विरोध गर्थे । सङ्कट र समस्या समाधानको बाटो खोज्ने यस्तै विषय, समय, सन्दर्भ र परिवेशलाई उठान गर्थे तर आज त्यो थिएन । ती हिजोका उनका समय र सन्दर्भहरूले आज उनैलाई जिस्क्याएको जस्तो मलाई अनुभूति भयो । जब घरमा सम्पूर्ण साहित्यकारहरूको उपस्थिति बाक्लिँदै जान थाल्यो त्यति उनको मुहार हँसिलो पनि भएको थियो । उनका छोराबुहारीलाई सलाम व्यक्त गर्नैपर्छ । निकै मेहेनतका साथ बाबाको स्याहारसुसार गरेर पालेको देख्दा कोही छोराबुहारी यस्ता इमानदार र कर्मप्रेमी हुँदा रहेछन् भन्ने लाग्यो । हुन पनि उनीहरू गाउँमा नमुना छोराबुहारी बनेको मलाई आभास भयो। बाबाका पुस्तकहरू प्रकाशनका लागि पनि धेरै खर्च गरेको मैले पाएँ । दर्जनौं संस्थाबाट सम्मानित भएका के.सी.को २०६८ सालमै हिमालय क्लब, बाटुलेचौरको आयोजनामा एकल कवितावाचन कार्यक्रम पनि सम्पन्न भइसकेको थियो । कवि के.सी. लामो समयदेखि अस्वस्थ भएका कारण घरमै आराम गरिरहेका थिए । सोही कारण फागुन १० गते बिहीबार के.सी.कै घरमा गएर उनको सम्मान ग¥यो कोषले । कोषका अध्यक्ष कृष्णप्रसाद बाँस्तोलाले सम्मानपत्र र नगद प्रदान गरे । संरक्षक रामबहादुर कोइरालाले फूलको माला र हरिदेवी कोइरालाले दोसल्ला ओढाए । सम्मान कार्यक्रममा उनकै घरमा पोखराका साहित्यकारहरू पुगेपछि उनी राम्ररी आÇना आवाजहरू बाहिर ल्याउन नसके पनि भित्रभित्रै खुसी देखिन्थे । बोल्न दिँदै गर्दा भित्रै मनबाट बोल्न खोजे पनि उनको आवाज भने राम्रोसँग बाहिर आउन सकेन । सानो स्वरमा भने, ‘सम्मानले साहस थपिएको छ।’ सोही अवसर पारेर हरिदेवी कोइरालाले आÇना गीतहरू रेकर्डिङ गर्नका लागि कवि के.सी.ले प्रारम्भमा ठूलो प्रेरणा दिएको बताइन् । उनले ‘पाइनँ खबर’ गीत गाउँदै गर्दा कवि के.सी. पनि मुस्कुराए । नवनीत साहित्य सागरका अध्यक्ष लक्ष्मण थापा, गण्डकी साहित्य सङ्गम तथा गण्डकी साहित्य सङ्गमका अध्यक्ष नारायण परिश्रमी, प्रगतिशील लेखक सङ्घ कास्कीका सचिव डा. कृष्णराज अधिकारी, समाजसेवी लीलाभक्त आचार्य, लोकगायक चेकबहादुर बरूवाल, अलि मियाँ लोक वाङ्मय प्रतिष्ठानका अध्यक्ष हनिफ मियाँ, प्रगतिशील लेखक सङ्घ, कास्कीका सचिव कृष्णराज अधिकारी, शुक्ला साहित्य समितिका अध्यक्ष नेत्रबहादुर बानियाँ, कस्केली अधिकृत समाजका अध्यक्ष दुर्गाबहादुर शाह बाबा, हिमालय क्लबका अध्यक्ष जीवनारायण श्रेष्ठ, रेडियो तरङ्गका स्टेशनर मेनेजर हिमनिधि लौडारी, लोकगायक पद्मराज ढकाल, साहित्यकारहरू ताराप्रसाद तिमिल्सिना, रूद्रबहादुर थापा, लक्ष्मण गौतम, अम्बिका भट्टराई, छवि सुवेदी, देवी त्रिपाठीलगायतले कवि के.सी.को योगदानको चर्चा परिचर्चा गरे । 
समय आफ्नै गतिमा हिँड्यो । हामी फर्कने तयारीमा लाग्यौं । म निस्किसकेको थिएँ । ‘असफलजी’ भनेर कवि के.सी.ले बोलाए । म फर्केर गएँ । अब घरमा बाबु, छोरा बुहारी, रेडियो तरङ्गका हिमनिधि लौडारी र रविना आले मगर मात्र थिए । म छेउमा गएर बसेँ । मैले कल्पना पनि गरेको थिइनँ उनले मलाई यसो भन्नेछन् भनेर । जुन कल्पना थिएन त्यही भयो । ‘आजसम्म मेरो घर टेक्नुभएको थिएन, आज टेक्नुभयो, खुसी लाग्यो।’ “म आउँछु किन नआउने, अब आइरहनेछु नि” भनें। उनले यसो भनिरहँदा मैले दुई वर्षअगाडिको समय सम्झेँ । शुक्ला साहित्य समितिको कार्यक्रममा बाटुलेचौर जाँदाको र उनका मुक्तककृतिमाथिको मेरो टिप्पणीका कारण नै उनीबाट उक्त कुरा व्यक्त भएको हो भन्ने कुरामा मैले दुई मत राख्नुपर्ने देखिनँ । ‘अलि मियाँले सम्मान गर्दा भनेको कुरा मैले बिर्सेको छैन, हजुरका पुस्तकमाथि मैले केही लेख्नेछु।’ एकछिन बसेर उनलाई निस्कने बेलामा मैले यही वचन दिएर निस्कें । बिडम्बना आज उनका काव्यकृतिमाथिको मेरो लेखन प्रकाशन नहुँदै उनी हामीमाझबाट ओझेल परे । अरूबाट लेखिने आशा पाल्दापाल्दै उनको भौतिक शरीर हामीबाट बिदा भए पनि उनका अमर कृति हामीमाझ रहिरहेका छन् । ती निरन्तर बाँच्नेछन् इतिहासको कालखण्डमा । उनी स्वयम् आफूलाई नै अरूबाट लेखिएको हेर्ने मौका नमिले पनि उनी आफ्ना कृतिद्वारा आफैं लेखिएका छन् र अरूद्वारा पनि लेखिनेछन्, लेखिने क्रम जारी रहेको छ । आज उनी हामीमाझ नरहे पनि उनका कृति अजर अमर रहेका छन् ।

शब्दचित्रमा कवि के.सी. 
नामः वि. सं. २००३ असार १४ गते, बाटुलेचौर, पोखरा, कास्की
माताः उषा के.सी. 
पिताः भोजराज के.सी. 
कृतिहरुः मुटुका झिल्का (कवितासङ्ग्रह, २०३९)
गरिब उस्तै छ (लघु खण्डकाव्य र भैलो, झ्याउरे, २०४०)
गाउँले (कवितासङ्ग्रह, २०५२)
आशौच बार्दै छन् कविताहरु (कवितासङ्ग्रह, २०६१)
विजय उन्मुख अक्षरहरु (कवितासङ्ग्रह, २०६४) 
आलोक (खण्डकाव्य)
समयका सौगातहरु (कवितासङ्ग्रह, २०२६७)
समय तरङ्ग (भाग १ र २) (मुक्तकसङ्ग्रह २०६८÷२०६९)
संलग्नताः शुक्ला साहित्य समिति
प्रगतिशील लेखक संघ
पुरस्कार÷सम्मानः  राष्ट्रिय प्रजातन्त्र दिवस समारोह समिति (सम्मान, लमजुङ) अम्बा प्रतिभा पुरस्कार, गण्डकी साहित्य पुरस्कार, हरिदेवी कोइराला राष्ट्रि«य साहित्य पुरस्कार, मस्र्याङ्दी वाङ्मय प्रतिष्ठान सम्मान, लेखनाथ साहित्य प्रतिष्ठान सम्मान, जनसाँस्कृतिक मञ्च सम्मान
मृत्युः वि. सं. २०६९ चैत्र २ गते

समीक्षा

     ओझेल परेका रतनगञ्जका कथा

—खगेन्द्र गिरि ‘कोपिला’

उहिलेउहिले पूर्वीय वाङ्मयमा साहित्य भन्नाले पद्यलाई जनाउँथ्यो । लय हालेर पढिने छन्दमय पद्यात्मक पङ्तिरुपी कविता नै साहित्यको रुपमा परिचित भइरह्यो चीरकालदेखि यद्यपि लय हालेर गाइने लोकगीत, दोहोरी गीतलाई साहित्यको दर्जा कहिल्यै हासिल भएन । आख्यान विधा दन्त्यकथामा सीमित भइरह्यो पूर्वीय वाङ्मयमा । प्रकारान्तरमा पूर्वीय वाङ्मयमा आख्यान विधाको जबरजस्त प्रवेश भएर अरु विधा करिबकरिब ओझेल परेजस्तै भएका छन् । उहिलेउहिले पूर्वीय वाङ्मयमा कथा र उपन्यास पनि पद्य र छन्दमै लेखिन्थे । एक लाख छन्दमय श्लोकको विशाल ग्रन्थ ‘महाभारत’ लाई महाकाव्य भनिए पनि आफैमा त्यो यौटा उपन्यास हो । अब त कथा र उपन्यासको त कुरै छोडौं कविता पनि पद्यमा नलेखेर गद्यमा लेख्ने चलन बढ्दो छ । 

पूर्वीय वाङ्मयमा पाश्चात्य अवधारणा र शैलीको प्रभाव बढ्दै गएपछि साहित्यको रुप र परिचय फराकिलो भएर अचेल आख्यानको महत्व र प्रभाव बढेको छ । अहिले नेपाली साहित्यमा पनि आख्यानको चर्चा र बोलवाला ज्यादा छ । अब त ‘साहित्य भन्नु नै आख्यान हो’ भन्ने वाक्य यथार्थजस्तै बन्न पुगेको छ करिबकरिब । 

कवितालाई लोकप्रिय, अथवा भनौं पाठकप्रिय बनाउनका लागि सङ्केत, बिम्ब, लक्षणा, शैली र प्रयोगको कलात्मकताले निर्णायक भूमिका खेलेको हुन्छ भने आख्यानमा पात्र, परिवेश र विषयको विस्तारले ज्यादा काम गरेको हुन्छ त्यसैले कवितालाई बौद्धिक पाठकको खुराक र आख्यानलाई आम मानिसको खुराक हो भन्छन् साहित्यका व्याख्याताहरु । 

नेपाली साहित्यमा समीक्षाभन्दा चर्चा हावी छ । गुणवत्ताको आधारमा भन्दा  बजारु टिप्पणीको भरमा साहित्यिक कृतिको मुल्याङ्कन र आँकलन गरिन्छ यहाँ । नेपाली आख्यान विधा पनि यो प्रवृत्तिबाट अछुतो छैन । आख्यान विधाका केही कृतिलाई स्थापित, प्रचारित र लोकप्रिय बनाउनमा विश्वविद्यालय र मिडियाको मनोविज्ञानले पनि काम गरेका छन् यद्यपि अझै पनि बौद्धिक, सन्देशमूलक र यथार्थपरक आख्यान कृतिपट्टि नजर पु¥याउन विश्वविद्यालयका समालोचक र मिडियाका कलमकारहरु चुकेका छन् । राजधानी र केही हदसम्म ठूला सहरका क्याम्पस र मिडिया हाउसले जुन कृति र जुन लेखकको चर्चा गरिदिया,े उसैको मात्र एकोहोरो बयान र बखान भइरहने प्रथा बसेको छ । 

नेपाली साहित्यको ‘आख्यान बजार’ यतिखेर राजधानीका ठूला पब्लिेकशन हाउस वा साझा प्रकाशन, प्रज्ञा प्रतिष्ठानजस्ता सरकारी निकायले प्रकाशित गरिदिएर ठूलाठूला मिडिया हाउसले विज्ञापित गरिदिएका किताबको चर्चाले भरिएको छ । अन्तरक्रिया, समीक्षा, पुरस्कार र पाठ्यपुस्तकमा समावेश हुने अवसर पनि यिनै विज्ञापित कृतिले नै पाउँछन् । देशका हरेक क्षेत्रमा व्याप्त ‘राजनैतिक सिण्डिकेट’ जस्तै ‘साहित्यिक सिण्डिकेट’ बनाउने मनोविज्ञानले पनि धेरथोर काम गरेकै छ तर विश्वविद्यालय, पब्लिकेशन हाउस र मिडियाको चमकधमक र चर्चा—होहल्लाबाट बञ्चित भएका—बनाइएका—हुन पुगेका उम्दा आख्यान कृति भने ‘पाठक संसार’ मा भित्रभित्रै आफ्नै किमिसले चर्चित भइरहेका हुन्छन् र ‘भुसको आगो’ झैं सुस्तसुस्त पाठकको मनमष्तिस्कमा सल्किरहेका, सल्बलाइरहेका हुन्छन् ।

नेपाली आख्यान साहित्यको चमकधमकबाट ओझेल परेको एउटा यस्तै उम्दा कृति हो ‘रतनगञ्जका कथा’ । विषयका दृष्टिकोणले सरल, सन्देशका दृष्टिकोणले सशक्त र लेखनशैलीका दृष्टिकोणले विशिष्ट हुँदाहुँदै पनि यो कथासङ्ग्रहले पाउनुपर्ने जति चर्चा पाउन सकेको छैन । 

जातिय, धार्मिक, भाषिक र सामुदायिक रुपमा नेपालको निकै नै संवेदनशील जिल्ला मानिन्छ कपिलवस्तुलाई । त्यही जिल्लाको संवेदनालाई उनेर लेखिएको कथासङ्ग्रह हो ‘रतनगञ्जका कथा’ । कपिलवस्तुको बिसनपुर गाविस वडा नं. ५ का बासिन्दा वासु जमरकट्टेलद्वारा लिखित यस सङ्ग्रहमा पन्ध्र ओटा कथा समावेश छन् । 

२०२४ सालमा लमजुङको सूर्यपालमा जन्मेका वासु जमरकट्टेलको कर्मभूमि कपिलवस्तु जिल्ला हो । उनका रहर, आकांक्षा, सपना, आशा र उत्कण्ठाहरु यही जिल्लाको धुलो माटोमा पोखिएका छन् र यही माटोमै पुष्पित, पल्लवित पनि भइरहेका छन् । उच्च शिक्षा हासिल गरेका र सरकारी सेवामा कार्यरत रहेका वासु जमरकट्टेलसित नयाँ जमानाको सोंच, चाहना, रुचि र परिकल्पना त छँदै छ, यसका अतिरिक्त उनीसित कपिलवस्तुजस्तो संवेदनशील जिल्लाको बासिन्दा हुनुको संवेदनापूर्ण अनुभवको भण्डार पनि छ । दसवर्षे सशस्त्र द्वन्द्व, २०६२÷६३ को जनआन्दोलन र मधेश आन्दोलनमात्र नभएर कपिलवस्तुको साम्प्रदायिक दंगा पनि झेलेका वासु जमरकट्टेलले तराईको सीमान्त जनजीवनलाई पनि नजिकबाट नियालेका छन् । उनले यिनै कुरालाई आफ्ना कथामा अनुवाद गरेका छन् ।

नेपाली साहित्यमा तराईदेखि पहाडसम्मका स्थानिक विषयलाई समेटेर कथा वा उपन्यास लेख्यो भने त्यसलाई ‘आञ्चलिकता’ भन्ने चलन छ । यस ‘आञ्चलिकता’भित्र मधेशको आकर्षण जबरजस्त छ । मधेशको चित्र र सजीवतालाई नेपाली साहित्यमा उजागर गर्ने स्रष्टाहरुमा भवानी भिक्षु, डा.वानीरा गिरी, मनु ब्राजाकी, सनत रेग्मी, इस्माली, डा.राजेन्द्र विमल, नयनराज पाण्डे आदिको नाम अग्रपङ्तिमा आउँछ । वासु जमरकट्टेल पनि यस पङ्तिमा उभ्याउन मिल्ने लेखक हुन् । नेपाली साहित्यमा मधेशको जनजीवन, मधेशको मनोविज्ञान र मधेशका यथार्थतालाई समेटेर धेरै थोरै कृति लेखिएका छन् तर जे–जति लेखिएका छन्, तिनले राम्रो चर्चा मात्र होइन पाठक र समालोचकको राम्रो ‘रेस्पोन्स’ पनि पाएका छन् । ‘रतनगञ्जका कथा’ भने यो अवसरबाट बञ्चित हुन पुगेको देखिन्छ । 

रतनगञ्ज तराईको सीमान्तकृत कुनै गाउँको काल्पनिक नाम हो नयनराज पाण्डेको उपन्यास ‘लू’ को ‘पत्थरपूरवा’ जस्तै । यस सङ्ग्रहका सबैजसो कथाहरु रतनगञ्ज नामक यही सीमान्त गाउँकै वरिपरि घुमेका छन् भने पात्र तथा घटनाक्रमहरु पनि एउटै सामाजिक परिवेशलाई बोकेर हिँडेका छन् त्यसैले यो कथासङ्ग्रह पढ्दा कतैकतै धारावाहिकको झल्को दिन्छ भने कतैकतै एउटा औपन्यासिक कृतिका खण्डहरु पढेको झल्को पनि दिन्छ ।

सङ्ग्रहमा समावेश कथाहरुलाई एकएक गरेर नियाल्दा कथारचनाका भिन्नभिन्न बान्की र कथाधरातलका पृथकपृथक रुपसित साक्षात्कार हुन पुग्छ । पहिलो कथा ‘खुला आकासको खोजी’ साहिरा भन्ने मुस्लिम बालिकाको चेतना, साहस र सङ्घर्षको कथा हो । ‘रेक्सावाला’ नेपाल—भारत सीमा क्षेत्रको कालोबजारी, ठगी र तस्करीलाई हेरिरहेको एउटा असहाय र सच्चा हृदय रेक्सावाला वहीदको कथा हो । तस्रो कथा ‘बड्कन बनियाँको व्यवहार’ मा बड्कन बनियाँको ठगी र पतिराम अहिरको सरलपनाको बीचमा द्वन्द्व छ भने ‘वसुन्दरीको छोरा’ भन्ने कथामा माओवादी द्वन्द्वमा पति गुमाएकी वसुन्दरी नामक महिलाको सङ्घर्षगाथा भेटिन्छ । त्यस्तै ‘गौना’ भन्ने कथामा चनरमति नामक युवतीको आँट र ‘फताह’ नामक कथामा मुस्लिम समाजभित्रको कट्टर वर्ग तथा उदार वर्गबीचमा हुने अन्तर सङ्घर्षको बयान छ । ‘झुट्टै आशंका’ भन्ने कथामा तराईमा चलिरहेको हत्याहिंसाको बीचमा काम गर्न विवश कर्मचारीको पीडालाई दर्शाइएको छ भने ‘माथिको आदेश’ भन्ने कथामा एकजना इमान्दार प्रहरीको मनोदशालाई चित्रण गरिएको छ । सङ्ग्रहको नवौं कथा ‘मुसे रैदासको स्वीकारोक्ती’ मा आफ्नो मातृभूमिदेखि धेरै टाढा भारतको मुम्बईमा पुगेका नेपाली नागरिकहरु मुसे रैदास र बट्टे सुनवारको आत्मीयता, जातीय सौहाद्र्रता तथा देशको सम्झनाको चित्रण छ भने ‘राम नयनले मुक्ति चाह्यो’, ‘रुपान्तरण’ र ‘रतनगंजको लोकतन्त्र’ नामक तीनओटा कथाले पार्टीगत राजनीतिको चक्रव्युहमा क्षत्विक्षत् तराईको सामाजिक सद्भावको चर्चा गरेका छन् । त्यस्त,ै ‘ताण्डव नृत्य’ नामक कथामा नेपाली भूमिमा अनधिकृत रुपमा प्रवेश गरेर सताउने भारतीय सीमा सुरक्षाबलको ज्यादतीका प्रसङ्गहरु छन् भने ‘शिवपुजनको अठोट’ मा शिवपुजन कुर्मी नामक एकजना तराईबासी नेपाली नागरिकको राष्ट्रप्रेम तथा ‘स्वाभिमानी राधे’ नामक कथामा तराईमा क्रियाशील भूमिगत सङ्गठनको प्रतिरोध गर्ने एकजना साहसी व्यावसायीको मनोदशाको चित्रण गरिएको छ ।

समग्रमा भन्दा ‘रतनगंजका कथा’ नेपालको दक्षिणपट्टि भारतीय सीमासित जोडिएको भूभागका घटना तथा परिघटनाहरुको अभिलेख र तराईको जनजीवनको यथार्थताको दस्तावेज बन्न पुगेको छ । 

सङ्ग्रहको भूमिकामा कथाकार वासु जमरकट्टेल आफै भन्छन्— ‘मान्छेले आफूलाई जे सोचे पनि यही भूमण्डलको घुमन्ते मात्रै हो भन्ने ठान्दछु म । कल्पना, सपना जेजे भए पनि आखिर उसलाई बाध्य भएर यही धरतीमा जिउनु छ । यिनै मान्छेसँगको भेटघाट, नचाहे पनि यही भूमण्डलका मान्छेको हो सहारा उसलाई । प्रतिस्पर्धा उसैसँग । मान्छेको अस्तित्व मेटाउने, बचाउने, बनाउने सबै उसैले हो ।’ यस भनाइमा कथाहरुको सार कविताको रुपमा बोलिएको प्रतीत भैरहेको छ ।                                    [email protected]

 हाइकु लेखन र हाइकुमा इरान राईः सानो चर्चा                       

          –मिश्र वैजयन्ती

         नेपाली साहित्यमा हाइकु बिस्तारै रुप र शैलीको विस्तारित रुप प्राप्त गर्दै आएको विधा हो । नेपाली साहित्यमा लघु आकारको कविताको रुपमा विकसित हुँदै आएको हाइकु  चिनियाँ पृष्ठभूमिमा चित्रको बीजभूमि प्राप्त गरी जापानमा पुगेर शब्द, भाव र विचारको आक्षरिक रुप प्राप्त गरेको जापानी साहित्यिक संस्कृतिको उपज हो । हाइकुको आजको रुप प्राप्त गर्न चीन र जापानमा लामो सङ्घर्ष भएको इतिहास छ । नेपाली साहित्यमा  वि.सं. २०१९ सालमा रुपरेखा पत्रिकामा शङ्कर लामिछानेले लेखेको हाइकुबाट  हेर्दा यसको इतिहास आधा शताब्दी पुगिसकेको छ । यतिको लामो  इतिहास बनाएको हाइकु नेपाली साहित्यमा स्थापित विधा हो ।   

 हाइकु लोकप्रिय  विधा बन्दै गएको छ । कतिपय यसप्रति चासो नराख्नेलाई यो कठिन विधा पनि हो तर चासो राख्दै गएपछि अरुजस्तै सहज र आकर्षक विधा हो । यो  बिम्ब र प्रतीक विधानमा विश्वास गर्छ । ‘जापान एन इलस्ट्रेड इन्सायक्लोपिडिया’मा उल्लेख भएको विषयलाई ‘क्याम्पवेल’ र अन्यको सङ्ग्रहमा प्राप्त भनेर प्रतिनिधि नेपाली हाइकु कृतिमा मधुसुधन गिरीले उल्लेख  गरेअनुसार, “केहीका लागि यो केटाकेटीको खेल हुन सक्दछ तर बाँकीका लागि जीवनभरको खेल” भनिएको  छ । यस अर्थमा हाइकु बुद्धिमा हृदयमिश्रित रचना हो । हाइकु भनेको रचनाभित्र पाइने “सम्भावनाको खालीपन” हो भनेर अभि सुवेदीले ‘जापानी हाइकुः हिजो र आज’ भन्ने उनको अनुवाद कृतिमा भनेका छन् । “छैटौँ शताब्दीको अन्त्य र सातौँ शताब्दीको आरम्भतिर चीनमा बौद्ध धर्मको प्रभाव परेर त्यो धर्मले ठूलो प्रभाव र प्रतिष्ठा पाइसकेको थियो । बौद्ध धर्मावलम्बीहरु आप्mना गुरुको निर्देशनमा चारैतिर छरिएर गुम्बाको चित्र बनाइरहेका छन् । घाम, छाया, रुखको फेदमा ओह्रालोमा, पहाडको फेदमा, चट्टानकोे बीचमा सबैतिर पुगेर ध्यानीहरु प्रतियोगितात्मक चित्र बनाउँदै छन् । भरे गुम्बाको चित्रै नभएको चित्रकला चाहिँ प्रथम हुन्छ । त्यस चित्रमा एउटा भिक्षु डाँडामाथि कुहिरोमा विचारमग्न छ । त्यसैबाट गुम्बाको स्वरुप निस्कन्छ । कल्पनामा भिक्षु गुम्बा हेरिरहेछ । हामी गुम्बा देख्तैनौँ, भिक्षु देख्छौँ जो गुम्बा हेर्दै छ । वास्तवमा, हाइकुको आत्मा त्यही सम्भावनाको खालीपन हो ।” “चित्रले सङ्केत गरेको सम्भावित नेटो । हाइकुको धरातल खाली ठाउँ हो । ” ऐजन कृतिमा अभि सुवेदीको यो भनाइले हाइकुको धेरै परिभाषा दिइसकेको छ । बौद्धिक कवि एज्रा पाउण्डले हाइकुलाई “एक निमेषमा बौद्धिक, भावुक र जटिल साहित्यिक सत्ता सिर्जना गर्ने शैली” को रुपमा व्याख्या गरेका छन् । यस अर्थमा हाइकु उत्कृष्ट साहित्यिक रचना हो । 

       हृदय निसृत आÇनै विशिष्ट नियमहरुभित्र रहेर संवेदनाको गहिराइमा अनुभूत गर्न सकिने कविता रुपको सबभन्दा सानो संरचना हाइकु हो । ऋतुबोधक शब्दसहितको तीन हरफे ५,७, ५ अक्षर रहने ‘हाइकुमा  थोरै व्यञ्जनद्वारा अव्यक्तको, अगम्यको ध्वनि बुझ्नु हाइकु काव्यको विशेषता’ हो भनेर अभि सुवेदी भन्छन् । हाइकुले झल्याँस्स पार्नुपर्छ । जापानी भाषामा यो झल्याँस्स सतोरी हुन्छ । चेतनालाई झल्याँस्स पार्ने तीन हरफे कविता हो हाइकु तर तीन हरफे कविता मात्रै पनि होइन । तीन हरफ नहुँदै हाइकुको सत्ता सिर्जना गरिदियो भने त्यस्तो रचनालाई बिनारोकावट हाइकु भने नेपाली साहित्यले कुनै नोक्सानी बेहोर्नुपर्दैन । 

       नेपाली हाइकुको विकासमा व्यक्ति मात्रै होइन, संस्थागत विकास पनि भइरहेका छन् । व्यक्तिका रुपमा डा. मधुसुदन गिरी वर्तमान अवस्थामा निकै लागिपरेको देखिन्छ । चेतनाथ धमला, कृसु क्षेत्री र तारा सुवेदी भएर सम्पादन गरेको प्रतिनिधि नेपाली हाइकुमा २१३ जना स्रष्टाहरु समेटेर हाइकुका स्रष्टालाई एक गर्ने काम गरेको पाइन्छ । संस्थागत रुपमा वसुन्धरा मान प्रतिष्ठान, स्वाभिमान प्रकाशन, जनमत प्रकाशन, विराट साहित्य संगम, गौरा वाणी प्रकाशन गौरादह, हाइकु प्रतिष्ठान दमक, अतिरिक्त प्रकाशन नेपाल, चितवन साहित्य प्रतिष्ठान, साहित्य सागर त्रैमासिक परिवार, नवप्रभात साहित्य समूह, विवेक सिर्जनशील प्रकाशन, नयाँ नेपाल युवा, आरोहण साहित्यिक परिवार, एकीकृत विकास केन्द्र, काभ्रेजस्ता थुप्रै संस्थाले हाइकु विकासमा योगदान दिएको पाइन्छ । यस्ता अझ थुप्रै संस्थाहरु यहाँ उल्लेख गर्न बाँकी छन् । हाइकुको पूर्ण विकासका लागि लागेका केही संस्थाहरु छन् । जस्तैः निप्पन रिसर्च सेन्टर हाइकु विधा समिति, हाइकु अध्ययन नेपाल, अक्षर प्रकाशन च्वासापासा, नेपाल हाइकु संघ केन्द्रीय कार्यालय र पूर्वान्चलमा त्यसको शाखा नेपाल हाइकु संघ आदि संस्थाहरु हाइकुको पूर्ण विकासमा हिजोआज लागिपरिरहेका संस्थाहरु हुन् ।  

       तर, हाइकुको आजको अवस्था त्यति निराशाजनक पनि छैन । तीन दर्जनभन्दा बढी स्रष्टाहरुले हाइकु पुस्तक प्रकाशन गरिसकेका छन् भने  हाइकु सिर्जना गर्ने स्रष्टा हजारभन्दा माथि छन् । कविहरुको लेखनको हाइकु विधा नहुँदा नहुँदै पनि धेरै स्रष्टाहरुले छोएको, खेलाएको, पढेको, लेखेको विधा भएको छ । नेपाली साहित्यमा अनुवादको क्रममा प्रथम अनुवादक शङ्कर लामिछानेसहित रामकुमार पाँडे, डा. अभि सुवेदी, क्षेत्रप्रताप अधिकारी, मधुसुधन गिरी आदि स्रष्टा विद्वान्हरु अनुवादसहित हाइकु उत्थानका निम्ति महत्वपूर्ण लागेका विद्वान हुन् ।  हाइकु लेखनमा पाइने स्रष्टाहरुमा अभि सुवेदी, रामकुमार पाँडे, क्षेत्रप्रताप अधिकारी, डा. मधुसुधन गिरी, चैतन्यकृष्ण उपाध्याय, केशवलाल श्रेष्ठ, मोहनहिमांसु थापा, माधवलाल कर्माचार्य, सुकुम शर्मा, रामदयाल राकेश, पुष्कर लोहनी, विष्णुबहादुर सिंह , अविनाश श्रेष्ठ, रत्नशम्सेर थापा, गोविन्द गिरी मोहनबहादुर कायस्थजस्ता लेखकहरु हाइकु उत्थानमा निकै अघि छन् । हाइकु विकासक्रमलाई निरन्तरता र उत्साह थप्ने काममा रमेश खनाल र ईश्वरवल्लभहरु पनि निकै सक्रिय भएको पाइन्छ । सिद्धान्त र हाइकु लेखनलाई अघि बढाउन, सुरेन्द्र अमर, वि. के. पाल्पालीको भूमिका पनि निकै महत्वपूर्ण देखिन्छ ।

        हाइकु कविहरुमा सुकुम शर्मा, मधुसुधन गिरी, दुबसु क्ष्ोत्री, पद्मप्रसाद देवकोटा, चेतनाथ धमला, मिश्र वैजयन्ती, रेणुका भट्टराई, इरान राई ‘सेवक’, तीला लेकाली, धनकुटे कान्छा, अलका अधिकारी, कृसु क्षेत्री, अन्जना पौडेल, राज मांङलाक, सगुन सुसारा, गोविन्द गिरी, चुडा ढकाल, प्रदीप बस्याल, दिलीप दोषी, अनल गौतम, मोहनबहादुर कायस्थ,  कृष्णराज सर्वहारी, आर. आर. चौलागाईं, लेखनाथ भण्डारी, मित्रबन्धु पौडेल, शशी भण्डारी, कुमार खरेल, प्रकाश पौडेल ‘माइला’, कपिलदेव खनाल, जयराम खनाल, चन्द्रकला शाह, नाम्हाङ सूर्य लोवा, धर्मेन्द्र विव्हल, विमल ताम्रकार, बागियान शर्मा, नन्दु परिश्रमी, प्रेम छोटा, धिरेन्द्र प्रेमर्षि, वीरेन्द्र विवसी, माया मितु न्यौपाने, श्याम सम्यक, गोविन्द नेपाल, विवश मनोज, मनोज न्यौपाने, दीपेन्द्र दीनदुःखी, प्ररा तुफान, दीपक सुवेदी, डिकेस लामा, राजेन्द्र श्रेष्ठ, नवीन प्र्रेमी, विक्रम श्रेष्ठ, विष्णुराज आत्रेय, सुन्दर मानन्धर, आकाश दिपविम, विष्णु संगम आदि हाइकु कविहरुले नेपाली हाइकु लेखनमा महत्वपूर्ण योगदान गरेको देखिन्छ । यीमध्ये इरान राई ‘सेवक’ हाइकु लेख्ने मात्रै होइन, हाइकु आकारकै किताब निकालेर हाइकुमा विशिष्ट प्रयोग गर्ने एक हाइकु कवि हुन् । ।   

        नेपाली भाषामा लेखिएका हाइकुले नेपालीपन लिनुपर्छ । बिम्ब हाइकुको मुटु हो, यसले मात्र हाइकुको मर्म बोक्न सक्छ । हाइकुलाई तोडमोड गरेर केवल बाहिरी खोल मात्र निर्माण गर्नु हाइकुको मर्म होइन । हाइकुको लोकप्रियता घटेको छैन, बरु बढेको छ । हाइकु आफैँमा विशिष्ट भएकाले यसलाई सुनेपछि गैरसाहित्यकारहरु पनि एकछिन रमाउने गर्छन् । हाइकुको यिनै मान्यता र प्रियताको सेरोफेरोमा बसेर हाइकुकवि इरान राइर्का तीनवटा हाइकुसङ्ग्रह हेर्ने प्रयास गरेकी छु । इरान राई ‘सेवक’ को २०५६ मा जीउँदो लास १०० वटा हाइकुको सङ्ग्रह प्रकाशन भएको छ । २०६२ मा सङ्कटकाल १०१ वटा हाइकुको सङ्ग्रह प्रकाशन भएको छ । २०६६ मा दही चिउरे ६६ वटा हाइकुको सङ्ग्रह प्रकाशन गरेर हाइकु साहित्यमा प्रष्ट उपस्थिति भएको छ । तिथिमितिका हिसाबले इरानको हाइकु सङ्ग्रहगत रुपमा पूर्वान्चलमा प्रथम उपस्थिति हो । 

          हाइकुको मर्म यसको संवेदना, अनुभूति, बहुअर्थीय छ । हाइकुको शीर्षक नहुनाको मूल कारण पनि यही हो । हाइकुमा शीर्षक राखे यसको बहुअर्थीयता समाप्त हुन्छ । खालीपन नै रहँदैन । हाइकुकवि इरानका तीनवटा सङ्ग्रहमध्ये पहिला दुईवटामा शीर्षक राखिएका छन् । शीर्षकले बहुल अर्थको सम्भावनालाई अन्त्य गर्छ । कवि इरान हाइकुलाई सरल र बोधगम्य बनाउँदै सम्प्रेषणको गतिलाई प्रभावकारी बनाउन सायद शीर्षक राख्छन् । शीर्षकले हाइकुको तरलताबाट ठोस रुपमा व्यवस्थित गर्छन् । यो हाइकुमा एउटा क्रान्ति नै मान्नुपर्छ तर उनको तेस्रो सङ्ग्रह भने शीर्षकविहीन हाइकुको सङ्ग्रह बन्नुले उनमा शीर्षकप्रति अझै दुविधा छ । हाइकुको जन्म चित्रबाटै भएको हो तर पनि कतिपय चित्रको अवस्थाले हाइकुको रहस्यलाई समाप्त पारिदिन्छन् । मूर्त चित्रहरुले हाइकुको सम्भावनाको खालीपनलाई समाप्त पारिदिने डर हुन्छ । इरान राईका यी तीनवटै सङ्ग्रहमा हाइकुलाई प्रस्ट पार्ने चित्र नभएकोले हाइकु  हाइकुको रहस्यमा छन् । 

        हाइकुका तीनहरुफको पनि आफनै पहिचान छ ।  हाइकुका महत्वपूर्ण विषयहरु पाँच, सात, पाँच अक्षरका तीन हरफ हुनु, मौसमसम्बन्धी अथवा प्रकृतिसम्बन्धी कुनै एक शब्द (किगो) हुनु, हाइकुलाई अनेक पठन गर्न सक्नु आदि यसका विशिष्टता हुन् । हाइकुमा क्रिया राख्ने, नराख्ने, अनुप्रासको प्रयोग, किगोको प्रयोग, अक्षरको प्रयोग विषयमा धेरै नेपाली हाइकु लेखकहरुलाई प्रस्ट छैन । नेपाली भाषामा हाइकुको मजबुत अवधारणा बनाउने अनुवादक तथा समालोचक अभि सुवेदीले जापानी भाषाका हाइकु अनुवाद गर्ने क्रममा जापानी हाइकु हिजो र आज नामक पुस्तकमा अक्षर संरचनालाई भन्दा यसको भावपक्षलाई प्राथमिकता दिइएको पाइन्छ । अरु अनुवादकहरु भने नेपाली हाइकुमा पनि अक्षर संरचनाको कट्टरताको बहस गर्छन्  । नव स्रस्टाहरु  यसै विषयमा ज्यादा असमन्जस भएको देखिन्छन् । हाइकुको अवधारणामा १७ अक्षर, पाँच, सात र पाँचका नियममा तीन हरफ लेखिने हो भने नेपाली हाइकु कविले पनि यो नियमलाई पालन गर्नुपर्छ । यस नियममा नलेखिएका हाइकुहरुलाई हाइकु होइनन् भनिनुप¥यो । फेरि उच्चार्य र लेख्य वर्ण र अक्षरमा नेपाली अक्षरसंरचनामा जटिलता आउने गर्छ । उच्चार्यअन्तर्गत वर्ण पूरा भएको र लेख्य वर्णअन्तर्गत वर्ण पूरा भएको दुवैलाई हाइकु कवितामा मान्यता दिनुपर्छ । यसो नभए लेखकले आÇनै भाषाको उच्चार्य र लेख्य भाषाको परम्परित र व्याकरणात्मक उल्लङ्घन गरेको पनि ठहर्छ । वास्तवमा नेपाली भाषामा हाइकु कस्तो हुन्छ भन्ने प्रस्ट अवधारणा धेरै थोरैलाई थाहा होला । हाइकुको परिभाषा अक्षरशः पालना गरेर हाइकु लेख्नेहरु पनि त्यस्तै होलान् । “नेपाली भाषामा हाइकु बनाउँदा अक्षरको सङ्ख्यामा मतलब नराखी उच्चारणमा जसरी सिलेबल हुन्छ त्यसरी नै मिलाउनुहोस् अनि मात्र वाचनमा मिठास आउनेछ ।” हारोहितो नोजुको यस भनाइले जापानी भाषाको संरचना र संयोजन नेपाली भाषाको जस्तो नहुने कुरा जानकारी प्राप्त गरेको अनुभूति हुन्छ । कतिपय समीक्षकहरुले हारोहितोको भनाइअन्तर्गत हाइकु लेखेको भए त्यो हाइकु नभनेको पनि पाइयो  । अभि सुवेदीले अनुवाद गरेको ‘जापानी हाइकुः हिजो र आज’ ग्रन्थमा भने यो व्यवस्था छ तर तीबाहेकका  अन्य अनुवाद ग्रन्थमा यसको स्पष्पटता छैन अथवा कट्टरता छ तर समाधान कम छ । यति जानकारी  राखिसकेपछि नेपालीमा हाइकुको परिभाषा गर्न सहज पनि छैन । हाइकु अक्षरमा, भावमा अल्झिरहेको छ । जापानी भाषामा पाँच, सात पाँचको अक्षरसंरचनाको मानक पनि कहिलेकहीँ भत्किएको विषय पाइन्छ । निर्धारित अक्षरसङ्ख्याभन्दा कम अक्षर भए ‘जि ताराजु’ र बढी अक्षर भए ‘जि आमारी’ हुन्छ भन्ने जापानी मत पनि पाइन्छ । त्यति मात्रै होइन जापानीमा पनि ऋतुबोधक, मौसमसम्बन्धी या प्रकृति बिम्ब नभएको हाइकु पनि लेखिन्थे र तिनलाई ‘सेन्यु’ भन्ने चलन भएको कुरा पनि थाहा हुन आउँछ । यसो हुँदा आजसम्म नेपाली भाषाका हाइकुहरु जम्मा गरेर आग्रही नभई हेर्ने हो भने धेरैभन्दा धेरै हाइकु सेन्यु मात्र भएका छन् । कतिपय समीक्षकहरुले लेखकको मन राखिदिन सेन्युलाई हाइकु पनि भनिदिएका र हाइकुलाई सेन्युको अर्थ पनि दिएको आभास पाइन्छ । 

       हाइकुका यी विधानभित्र इरान राईका हाइकुलाई हेर्दा अक्षरको विधान एकदमै मानिएका छन् । तीनवटै सङ्ग्रहमा अक्षरका गणनालाई मानिएको छ । अक्षराघात र अक्षर त फरक कुरा हो तथापि परम्परागत रुपमा अक्षर मानिएका यी हाइकुहरु नेपाली अक्षरका मान्यतामा छन् । कतिपय हारोहितोले भनेजस्तो लय वा गेयात्मकता यहाँ दुर्लभ हुन पुगेको छ ।

      हाइकुमा मौसम अथवा प्रकृतिको बिम्ब बुझाउने किगो राख्ने भन्ने हाइकुको मान्यतामा हाइकुकवि इरानले फड्को मारेको स्थिति छ । धेरै हाइकुले समाज, शोषण, दमन, अत्याचारका विषयमा लेखिएकाले परम्परागत किगोलाई उनले तोडेका छन् । नेपाली किगोहरुको पहिचान, हाइकु साहित्यका लागि नेपाली अक्षरको पहिचान, हाइकु लयको पहिचान, अन्त्यानुप्रासको प्रभाव आदिको चर्चा थोरै छ । मौसम मात्रै किगो बनाउने कि प्रकृति पनि किगोको रुपमा आउँछ भन्ने विषयमा पनि स्पष्टता छैन । यस सन्दर्भमा इरानका हाइकुले लिएको कोल्टेलाई नेपाली हाइकु लेखनको मागको सम्बोधन भन्नुपर्छ । नेपाली हाइकु जापानी हाइकुजस्तै छैनन् पनि । अनुवाद पढे अनुभूति हुन्छ । उस्तै आकार, स्वरुप, आयाम तर स्वर, रङ, स्वाद, अस्तित्वको फरकपन छ नेपाली हाइकुमा । नेपाली हाइकुले भित्री आत्मा, संवेदना, नेपाली मर्मलाई समेट्नुपर्छ । यस मागलाई इरानको हाइकुले पुरा गर्दैै हिँडेका छन् । 

       नेपाली हाइकु साहित्यमा किगोको परम्पराले भिन्न मोड लिन पनि थालेको छ । प्रकृतितिर फर्कनु त छँदै छ तर समय प्रविधितिर गएको पनि नकार्न सकिन्न । आफूले लेख्ने रचनाले भन्न चाहेको कुरालाई किगोकै कारणले भन्न सकिएन भने त्यो अभिव्यक्तिमा जटिलता आउने समस्या पनि रहन्छ । हाइकुमा तुक्का, उखानसमेत राख्न सक्नु, गाउँघर ब्युँझाउने सतोरी हुनु, आÇनै नेपाली जीवनसँग मेल खाने रचना गर्न सक्नुले नेपाली साहित्यको सम्पदा बन्न सक्छ ।  हाइकुले नेपाली साहित्यबाट वैश्विकतातिर जान पहिला आफैँभित्रका जटिलतालाई जित्तै, मौलिकतालाई फुकाउँदै लानु आवश्यक लाग्छ । पहिचान मौलिक नै उत्तम हुन्छ । यस हारमा इरानको हाइकु प्रशस्त पाइन्छन् । यसको एउटा राम्रो दृष्टान्त हेरौँः 

काले जिउँदै 

कालो छायाँको दण्ड 

सफल हत्या । 

        (जिउँदो लासबाट)

        सामाजिक विकृति, देशको शासन, शोषण , जनताको हविगतलाई इरानले हाइकुमा सुन्दर ढङ्गले व्यक्त गरको पाइन्छ । हेरौँ केही हाइकु ः

बलीको बोका

काल आ’को बुझ्दैन

वाह नेपाली ।

       (सङ्कटकालबाट)

पानी नचल्ने 

जवान छोरो चल्ने 

जातीय प्रथा ।

      (जिउँदो लासबाट) 

उनको जिउँदो लासमा महिला मुक्तिसम्बन्धी व्यङ्ग्यमूलक हाइकु एक दृष्टान्तः

सबै हक छ 

लोग्नेकै घर बस्ने

महिला मुक्ति ।

उनका देशको दुर्दशालाई समेटेर लेखेका हाइकुः

मधेश माग्न 

मधेश जलाउने

मधेशीहरु

विजुली किन्छ 

पानीको धनी देश

नदी बेचेर । 

भरी टपरी 

छेउमा खाली दुना

सत्ताको भाग । 

         लोक व्यवहार, राजनीतिक आस्था, सामाजिक आस्था, साँस्कृतिक आस्थाहरुमा विचलन आउनु, निराशा छाउनुलाई सम्बोधन गरिएका छन् हाइकुमा । इरान प्रगतिशील÷प्रगतिवादी लेखक भएकाले उनका हाइकुमा प्रयोग भए पनि व्यङ्ग्य, विद्रोह, कुशासनप्रति प्रहार, अन्याय र अत्याचारको विरोध गरेर रचना गर्ने लेखक हुन् । यस कारण उनका हाइकुमा मानिसको जीवनको असामान्य अवस्थालाई गम्भीर चासोको रुपमा हाइकुमा व्यक्त गरेका छन् । हाइकुमा गम्भीर चिन्तन राख्ने इरान राईका हाइकुहरु नेपाली साहित्यमा राम्रो स्थानको लागि प्रतियोगिता नगरी उपस्थित हुन सक्छन् ।