कृतिसमीक्षा
‘भूमिगत छन् ईश्वरहरू’ कवितासङ्ग्रहको प्रदक्षिणा
- रमेश प्रभात
उपप्राध्यापक, वीरेन्द्र बहुमुखी क्याम्पस, भरतपुर ।
कवि अरविन्दप्रतपाप राणा चितवनको शैक्षिक तथा प्राज्ञिक क्षेत्रका धरोहर हुन् । लामो समयदेखि नेपाली भाषा र साहित्यको शिक्षण गर्दै आएका राणा एक कुशल शैक्षिक प्रशासक पनि हुन् । हालै प्रकाशित उनको कविताकृतिमा विविध भावहरू समेटिएका छन् । नेपाली साहित्यका पाठकलाई समसामयिक विषयका विविध भावलाई समेटेर सामान्यदेखि उच्च स्तरका पाठकले समेत पढ्नयोग्य कविताकृति दिन सक्नु उनको पहिलो कृतिको उपलब्धि हो ।
१. आरम्भ
तत्कालीन जनकपुर अञ्चल अन्तर्गतको सिन्धुली जिल्लाको झाँगाझोलीमा वि.सं. २०१६ भदौमा जन्मिएका अरविन्दप्रताप राणा नेपाली साहित्यमा प्रथम श्रेणीमा प्रथम भएपश्चात् शिक्षण पेसामा आबद्ध भएका हुन् । त्रिभुवन विश्वविद्यालयका आङ्गिक क्याम्पसहरू पृथ्वीनारायण बहुमुखी क्याम्पस, पोखरा, वीरेन्द्र बहुमुखी क्याम्पस, भरतपुर लगायत विभिन्न शिक्षण संस्थामा पठनपाठन गराइसकेका उनले करिब दुई दशकदेखि आफ्नै शिक्षण संस्था समेत चलाइरहेका छन् । उनको हालै भूमिगत छन् ईश्वरहरू (कवितासङ्ग्रह, २०७८) प्रकाशित भएको छ । यसका अतिरिक्त केही पत्रपत्रिकामा उनका फुटकर रचनाहरू छरिएर रहेका छन् ।
२. भूमिगत छन् ईश्वरहरू : बाह्य सौन्दर्य
भूमिगत छन् ईश्वरहरू कवितासङ्ग्रह कोसेली प्रकाशन प्रा.लि., काठमाडौँले वि.सं. २०७८ मा प्रकाशित गरेको कवि अरविन्दप्रताप राणाको नवीनतम कविताकृति हो । रङ्गीन आवरणमा सजिएर जम्मा ५४ पृष्ठको डिमाइ साइजमा छापिएको यो कृतिमा समसामयिक विषयवस्तुका कूल ३७ थान फुटकर कविताहरू समेटिएका छन् । घटीमा एक खण्डदेखि बढीमा चार खण्डसम्म फैलिएका यी कवितालाई छोटा खालका कविताअन्तर्गत राख्न सकिन्छ । एक पृष्ठदेखि दुई पृष्ठको आयाममा फैलिएका यी कविता सरल, सरस र युगबोधी खालका छन् ।
३. भूमिगत छन् ईश्वरहरू : आन्तरिक सौन्दर्य
कविताको वास्तविक सौन्दर्य भनेको यसको आन्तरिक सौन्दर्य हो । कवि अरविन्दप्रताप राणाको भूमिगत छन् ईश्वरहरू कवितासङ्ग्रहको आन्तरिक सौन्दर्यलाई निम्न उपशीर्षकमा समीक्षा गरिएको छ ः
३.१. भावगत सौन्दर्य
कवि अरविन्दप्रताप राणाको भूमिगत छन् ईश्वरहरू कवितासङ्ग्रहमा समेटिएका कविताको भावगत सौन्दर्यलाई निम्न साक्ष्यका आधारमा पुष्टि गर्न सकिन्छ ः
कवि राणा बाह्य संसारभन्दा पनि मनको संसारमा रमाउन चाहन्छन् । मनको संसार सुन्दर भयो भने बाह्य संसार पनि आफसे आफ सुन्दर हुन्छ भन्ने कविको अभिमत पाइन्छ । उनी अचेल मान्छेको मन खाली खाली भएकोमा कवितामार्फत् यसरी चिन्ता व्यक्त गर्छन् ः
तर आज !
घरघरमा
गाउँगाउँमा
बस्ती बस्तीमा
मानिसहरू भरिभराउ छन्
ठूलै पर्व आउन लागेछ झैँ
देश विदेशबाट फर्किरहेका छन् !
तर सबैका मनहरू खाली छन् ! (खाली मन, पृ. ३३)
कवि जागिरप्रति उदासीन रहेको कुरा कवितामा यसरी आएको छ :
थोरैले मात्र खाएका होलान् जागिर
धेरैलाई यसैले खाएको छ,
बरु हाड चपाउन सजिलो होला
तर सजिलो छैन जागिर खान । (जागिर, पृ. ५०)
उनका कवितामा आफू राम्रो बन्न खोज्दा कसैले हाम्रो नभन्ने वर्तमान समाजप्रति व्यङ्ग्य र स्वमूल्याङ्कन पनि यसरी मुखरित भएको छ :
सबैको कस्तो राम्रो ! भएँ
कसैको हाम्रो बन्न सकिनँ,
दुनियाँ पागल हो
या म नै मूर्ख हूँ,
आजसम्म जान्न सकिनँ । (कस्तो राम्रो !, पृ. १९)
वर्तमान समयमा सूचना र प्रविधिको विकासका कारण घरभित्र पनि मान्छे एक्लो हुँदै जान थालेको सामाजिक यथार्थको चित्रण कविले कवितामा यसरी गरेका छन् :
पारिवारिक सम्बन्ध राम्रै छ
तर बोलचाल कमै छ,
खास काम त केही छैन
तर फुर्सद कमै छ ।
कसरी जुटाउँछन् कुन्नी ?
सबैका मोबाइल मित्र सँगै छ । (मोबाइल मित्र, पृ. ३६)
कोविड १९ कारण देशमा व्याप्तलकडाउनका जीवन सन्त्रासमय बनेको र त्यसमा पनि रोग लागेपछि घरभित्र पनि कुकुर बिरालाजस्ता जनावर आउने तर परिवारका कोही पनि सम्पर्कमा आउन नपाउने गरेको तत्कालीन पीडालाई कविले यसरी काव्यात्मक तवरले चित्रण गरेका छन् :
मेरा साथीहरूलाई
कुकुर बिरालाहरूलाई
यसैमा भुल्न थालेको छु,
शेष जिन्दगी काटेको छु । (झ्यालढोका र कुकुरबिराला, पृ. १०)
उनी जीवनमा असफता पनि हात लाग्ने र त्यतिबेला समाजमा कसरी जोगिएर हिँड्न सकिन्छ भनेर कवितामार्फत् यसरी सचेतना भर्छन् :
जोगिएर हिँड
ओरालो असजिलो हुन्छ,
मुटु कामेका बेला
सानो ढिस्काले पनि लडाउला । (ओरालो लागेपछि, पृ. ४७)
उनका कवितामा देशप्रेमको भावना पनि मुखरित भएको पाइन्छ । हेरौँ एउटा साक्ष्य :
सबैले एउटै सोचौँ
चन्द्रसूर्य अङ्कित झण्डा
जहाँको तहीँ हुन्छ,
हामी सबै नेपाली
हामी एक भए पुग्छ । (हामी एक भए पुग्छ, पृ. ८)
जीवनको उत्तराद्र्धलाई कवितामा यसरी दार्शनिक रूपमा अभिव्यक्त गर्छन् :
संसार रहेछ विचित्र !
बाँचुञ्जेल रहेछ तेरो–मेरो
मृत्युपछि खोइ ?
न तेरो न मेरो । (अन्तिम संवाद चितासँग, पृ. ६)
कविले आमालाई सभ्यताकी जननीको संज्ञा दिएका छन् । उनी आमाको माया र महिमालाई काव्यात्मक रूपमा यसरी गाउँछन् :
सबै ज्ञानको
पहिलो स्कूल तिमी हौ,
हरेकको संस्कारमा
तिमी नै तिमी छौ,
सभ्यताकी जननी तिमी हौ । (आमालाई सम्झँदा, पृ. १३)
कविले अरुले सधैँ हेप्ने गरेको व्यक्तिलाई पनि निर्वाचनका बेलामा आफन्तजस्तै व्यवहार गर्ने गरेको कुरालाई यसरी व्यङ्ग्य गरेका छन् :
सबै आफन्त भन्छन् मलाई !
कतैबाट आकाशवाणी हुन्छ–
भत्केके पाटीमा बस्ने होइन अब
मित्र,चुनाब आउन लागेको छ ! (फिरङ्गीका आफन्तहरू, पृ. २)
प्रेम के हो ? यो कसरी हुन्छ ? भन्ने बारेमा विभिन्न धारणा पाइन्छन् । उनी प्रेम शास्वत हुन्छ भन्ने कुरामा विश्वस्त छन् । जसलाई उनी कवितामा यसरी चित्रण गर्छन् :
न चोखो न त जुठो हुन्छ,
त्यो असीम र अनन्त हुन्छ,
निर्दोष अनि दिव्य हुन्छ !
आफसे आफ हुन्छ । (आफसे आफ हुन्छ !, पृ. ७)
कवि प्रेम मात्र होइन प्रणयका पक्षमा पनि काव्यात्मक अभिव्यक्ति दिन्छन् । उनी आफ्नी प्रेयसीको प्रतीक्षामा बसेको कुरालाई कवितामा यसरी चित्रण गर्छन् :
प्रिय तिम्रो सम्झनामा,
हाम्रो बगैँचामा
तिमीलाई मनपर्ने सेतो गुलाफ
र मलाई मनपर्ने रातो गुलाफ
सँगसँगै रोपेको छु,
शायद आउँदो दशैँसम्ममा फक्रन्छ होला !
प्रिय आउँदो दशैँमा !! ( आउँदो दशैँमा, पृ. ३२)
३.२. कलागत सौन्दर्य
कवितामा कलापक्षको आवश्यकता हुन्छ । कलाविहीन कविता कविता बन्न सक्तैन । कविताको कलाभित्र कविताका बुनोट पक्ष पर्दछ । कविले आम मान्छेले भन्दा फरक तरिकाले अभिव्यक्ति दिन सके मात्र कविता कविताजस्तो बन्छ । यसमा कवि राणा सचेत छन् । हेरौँ उनको कवितासङ्ग्रहको शीर्षक कवितबाट एउटा साक्ष्य :
भूमिगत छन् ईश्वरहरू
त्यसैले मन्दिर मात्र रहे !
प्राण गयो,
मूर्ति मात्र रहे ! ( भूमिगत छन् ईश्वरहरू, पृ. १६)
३.३. लयगत सौन्दर्य
कविताको पृथक् पहिचान भनेकै यसको लय हो । कवि अरविन्दप्रताप राणा गद्यलयको प्रयोग गरेर कविता रचना गरेका छन् । गद्यलयमा रचति उनका पनि अनुप्रासको प्रयोग गरेर उनले कवितालाई निखार भरेका छन् । हेरौँ एउटा साक्ष्य :
यो आफ्नै गाउँ हो,
ओरालो लागेपछि पुग्ने ठाउँ हो । (ओरालो लागेपछि, पृ. ४७)
३.४. सन्देश
कवि राणाका कवितामा विविध खालका भाव समेटिएका छन् । ती भावमा एक न एक सन्देश लुकेको पाइन्छ । लामो समयदेखि शिक्षण पेसामा आबद्ध भएका कारण यिनी आफ्ना हरेक कवितामा केही न केही सन्देश दिन लालायित देखिन्छन् । यिनका कविताको सन्देशका रूपमा जागिर खाँदा जागीरले आफैँलाई खान्छ भन्ने सन्देश कतै पाइन्छ भने कतै मनको चित्रण त कतै सामाजिक यथार्थको चित्रण तथा कोविड १९ र लकडाउनको चित्रण पाइन्छ । उनी सामाजिक सचेतना, देशप्रेम, आमाको महत्व, निर्वाचनप्रति व्यङ्ग्यका साथै प्रेम र प्रणयका भावको चित्रणमा पनि उत्तिकै रुचि राख्छन् । यसर्थ सन्देशमूलकता कजि राणाको कविताको प्राप्ति हो ।
४. उपस्थापन
शिक्षाका क्षेत्रमा रमाएर बसेका कवि अरविन्दप्रताप राणा समाजमा विद्यमान विविध विषयवस्तुलाई भाव बनाएर कविता लेख्न सिपालु कवि हुन् भन्ने कुरा उनको भूमिगत छन् ईश्वरहरू कवितासङ्ग्रहका माध्यमबाट पुष्टि भएको छ । उनी व्यक्ति, समाज, देश, सन्देश, शिक्षादेखि लिएर समाजमा फैलिएको कोविड रोग र प्रविधि परिवारलाई खुम्च्याएको कुरालाई पनि कवितात्मक बान्कीमा प्रस्तुत गर्छन् । कलापक्षमा सफल भएर पनि मुद्राराक्षसबाट उनी जोगिन सकेका छैनन् । आफू स्वयं नेपाली भाषाको शिक्षक भएर पनि उनको कृतिमा यस्ता त्रुटि हरेक पृष्ठमा पाइनु खाना खाँदा गाँसैपिच्छे ढुङ्गा लागेजस्तो हुन आउँछ । आगामी संस्करणमा यसको सुधारको अपेक्षा गर्दै उनको यो कृतिको सफलता र छिट्टै अर्को कृति आओस् भन्ने शुभेच्छासहित कलम रोक्छु ।
No comments:
Post a Comment